آینده پژوهی
دکتر احد رضایان قیه باشی
پژوهشگر پسا دکتری آینده پژوهی دانشگاه تهران
افق آینده پژوهی راهبردی: در حالی جشن چهل سالگی جمهوری اسلامی ایران را می‌گیریم که شاهد فراز و فرود بسیاری در اقتصاد، اجتماع، سیاست، نظامی‌گری و مهمتر از همه «محیط‌زیست» هستیم. زندگی و امنیت انسان‌ها، ارتباط تنگاتنگی با امنیت و سلامت محیط‌زیست دارد. امنیت و سلامت محیط‌زیست، تابعی از رابطه انسان با محیط اطراف خود است. رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، توسعه صنعتی، توسعه تکنولوژیک و افزایش مصرف باعث برهم‌خوردن رابطه انسان و محیط‌زیست شده است. در 40 سال گذشته جمعیت ایران دو نیم برابر شده و جمعیت شهرنشین دو نیم برابرِ جمعیت روستا نشین شده است. هزاران واحد صنعتی در سراسر کشور ایجاد شده و از محیط‌زیست تغذیه می‌کنند. فناوری‌ها و تکنولوژی‌ها، تسلط انسان بر محیط‌زیست را بسیار تسهیل کرده‌اند. میزان مصرف سوخت‌های فسیلی از 300 هزار بشکه به دو نیم میلیون بشکه در روز افزایش یافته و حجم گندم و غلات مورد نیاز برای تامین غذا، 18 برابر افزایش یافته است. تعداد وسایل نقلیه از 200 هزار وسیله به بیش از 8 میلیون وسیله رسیده و سرانه آب هر ایرانی از 4500 متر مکعب به کمتر از 1300 متر مکعب کاهش یافته است. شاخص‌های 22 گانه عملکرد زیست‌محیطی از سال 2000 تا 2017 نشان‌دهنده وضعیت نه‌چندان مطلوب امنیت زیست‌محیطی در کشور است. جایگاه زیست‌محیطی ایران در 17 سال گذشته بین 80 تا 140 در بین 156 کشور بوده است. اگر چه در 40 سالی که از عمر جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد شاهد تلاش‌های زیادی برای حفاظت و حمایت از محیط زیست بوده ایم اما در این مقاله به دنبال ارائه سناریوهای مختلف از آینده محیط زیست ایران هستیم.
آب، غذا، انرژی، زمین و هوای مورد نیاز برای تنفس انسان از محیط‌زیست گرفته می‌شود. هرگونه اختلال در چرخه‌های زیستی باعث ایجاد اختلال در چرخه‌های امنیتی خواهد شد. مقوله امنیت آبی، امنیت غذایی، امنیت انرژی، امنیت انسانی و امنیت زیست‌محیطی اشاره به نقش و اهمیت محیط زیست در تامین امنیت بویژه امنیت ملی دارد. در 2 قرن گذشته دامنه و ماهیت امنیت متحول شده و ابعاد جدیدی به آن افزوده شده است. فهم امنیت ملی بدون فهم ابعاد جدید امنیت غیرممکن است. چالش‌های زیست‌محیطی همپای چالش‌های سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی، امنیت ملی کشورها را تهدید می‌کند. دستکاری در محیط زیست با هدف ایجاد نارضایتی به یکی از اهداف جذاب رقبا و کشورهای متخاصم تبدیل شده تا بتوانند امنیت ملی کشورهای دیگر از جمله ایران را تهدید کنند. فناوریهای الکترومغناطیسی با اثرگذاری بر جریان‌های بارشی، قادر به ایجاد خشکسالی مصنوعی هستند. همچنین امکان آلوده‌سازی گسترده آب‌های زیرزمینی و خاک، باعث شده است تا اجزای محیط‌زیست به اهداف جدیدی برای تهدید امنیت کشورها تبدیل شوند.
🌹مهمترین چالش‌های امنیت زیست‌محیطی در 40 سال گذشته:
1. بحران آب در بخش کشاورزی
2. بحران آب شرب
3. ریزگردها
4. آلودگی
5. سیل و طوفان
6. رودخانه‌های مشترک مرزی
7. خشکی رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها
🌹سناریوهای محیط زیست ایران
محیط‌زیست ایران، تحت تأثیر کلان‌روندهای جهانی، روندها و مؤلفه‌های داخلی با آینده‌ای مبهم و حتی نگران‌کننده روبرو است. پیش‌بینی دقیق آینده محیط‌زیست ایران امری غیرممکن است. اما می‌توان آینده‌های محتمل را به کمک پیشران‌ها شناسایی و توصیف کرد. آینده‌های محتمل، اشاره به آینده‌هایی دارد که تحت تأثیر نیروهای پیش‌برنده، از امکان و احتمال بالایی برای رخ دادن برخوردار هستند. شناخت این آینده‌ها می‌تواند تصاویر شفاف و مناسبی از آینده محیط‌زیست ایران داده و سیاستگذاران و تصمیم‌گیران را در اتخاذ راهبردهای منسجم و آینده‌ساز هدایت و راهنمایی کند. سرعت بالای تغییر و تحولات، همگام با شتاب فزاینده فناوری‌ها در سیستمی به هم پیوسته باعث خلق عدم قطعیت‌های جدیدی شده است که این عدم قطعیت‌ها مانع از تصمیم‌گیری دقیق می‌شوند. ناآگاهی از آینده، هزینه غافلگیری را بر مدیران و سازمان‌ها تحمیل می‌کند، لازمه جلوگیری از تحمیل این هزینه‌ها تلاش برای شناخت آینده‌ها است. در این پژوهش تلاش شده است تصاویر احتمالی آینده در قالب سناریوهای محتمل ترسیم شوند تا با استفاده از این سناریوها، تصمیم‌های بهتری گرفته شود تا به عنوان یک کنشگر، قادر باشیم فرایند ساخته شدن آینده را تحت تأثیر قرار دهیم.
